این وسیله از دیرباز به عنوان منبع روشنایی دربار بزرگان استفاده می شد تا با جلوه ی خاص خود، بر عظمت و شکوه آن مکان مجلل بیفزاید. بارگاه منور امام رضا (علیه السلام) نیز که مورد توجه و علاقه بسیاری از دوستداران خاندان اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) به ویژه ایرانیان بوده از این قاعده مستثنا نبوده و در ادوار مختلف تاریخی به منظور شکوه و جلال هر چه بیشتر این مکان مقدس، از چلچراغ به عنوان منبع تأمین روشنایی فضاهای مختلف حرم مطهر استفاده شده است.
تاریخچه ی چلچراغ های حرم
جستجو در میان اسناد و مدارک به جای مانده از تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در ده ها و صدها سال پیش نشان می دهد، سابقه و پیشینه ی نصب چلچراغ در حرم مطهر رضوی به بیش از 420 سال پیش یعنی سال 1011 ه. ق باز می گردد. در این اسناد صراحتا به تأمین هزینه های لازم برای تهیه ی روغن چراغ که سوخت مشاعیل و چهارچراغ های حرم را تشکیل می داده، اشاره شده است. بدین ترتیب چهار چراغ های نصب شده در این زمان بزرگترین و باشکوه ترین وسیله ی روشنایی در عهد صفوی بوده که از آن برای روشن کردن حرم مطهر استفاده می شده است.
از چهارچراغ های مزبور اسنادی در دست است که نشان می دهد تا سال 1027 ه. ق همچنان از این وسیله برای تأمین بخشی از روشنایی مورد نیاز روضه ی منوره استفاده می شده است. اما از چهارچراغ یا چلچراغ دیگر سخنی در اسناد به میان نمی آید تا اینکه برای اولین بار در سال 1091 ه. ق از افرادی به نام حاجی رضوان بیگ با سمت خادم چلچراغ در حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) از مدتی قبل شروع شده است که برای امور مربوط به حفظ و نگهداری و روشن نمودن آن خادم ویژه ای به استخدام در آمده است.
بر این اساس از عهد صفوی استفاده از چلچراغ در تأمین روشنایی بارگاه مقدس رضوی متداول شده و به تدریج و در ادوار بعد بر تعداد و رونق آن ها افزوده شده است. منشا پیدایش و نصب چلچراغ ها از درآمدهای آستان قدس رضوی از محل موقوفات و نذورات بوده است و خیرین و واقفان خاصی برای این موضوع وجود نداشته است. بررسی اسناد موجود از دوره ی افشاریه نیز تحول و تغییر خاصی در حوزه ی استفاده از چلچراغ ها را گزارش نمی کند اما با رسیدن به عصر قاجار بیشترین دگرگونی ها در به کارگیری و استفاده از چلچراغ ها مشاهده می شود.
اسناد بسیاری از انواع واقسام چلچراغ ها، نحوه ی تعمیر، تعویض و نظافت آن ها، هزینه های صورت گرفته برای تأمین سوخت آن ها، اشکال و ویژگی های چلچراغ های وقفی، مشاغل و مناصب مرتبط با این وسیله و بسیاری از موضوعات دیگر سخن به میان می آورند که نشان از کثرت و افرایش این ابزار روشنایی دارد، همچنین بیانگر این موضوع است که در این دوره توجه و علاقه ی خاصی از سوی واقفان برای اهدای چلچراغ وجود داشته و بسیاری از متمکنان و رجال سرشناس، موقوفاتی بدین شکل به بارگاه ثامن الحجج (علیه السلام) اختصاص داده اند.

چلچراغ های حرم از صفویه تا انقلاب اسلامی
بر طبق اسناد و مدارک موجود، قدیمی ترین چلچراغ حرم مطهر متعلق به عصر صفویه و در رواق دارالسیاده نصب بوده است. در دست نبودن مدارکی که گویای نصب چلچراغ های جدید باشد، حاکی از آن است که تنها چلچراغ موجود در دوره ی افشاریه نیزدر همان مکان آویخته بوده است. اما از عصر قاجار به تدریج که بر وسعت مجموعه ی روضه و اماکن متبرکه افزوده می شود و تأمین روشنایی این فضاها ضرورت یافته، بر تعداد چلچراغ ها نیز افزوده شود و اندک اندک این وسیله در مکان های بزرگ و پرتردد نصب و مورد استفاده قرار می گیرد.
از مهم ترین مکان های نصب چلچراغ در این زمان می توان به چهار زاویه ی ضریح مطهر، رواق های مختلف حرم شامل رواق دارالسیاده، رواق دارالسعاده، رواق دارالحفاظ، مساجد داخل حرم شامل مسجد بالا سر مبارک، مسجد ریاض (مسجد زنانه)، مسجد پشت سر مبارک، در مقابل درب های مختلف حرم نظیر درب مسجد جامع گوهرشاد «درب شمشاد، درب ایوان طلای صحن مقدس، درب مرصع، در محل مزارها و آرامگاه های برخی از رجال و شخصیت های مشهور مدفون در حرم، همچون مزار میرزا موسی خان فراهانی، متولی باشی آستان قدس رضوی، مزار عباس میرزا قاجار (ولیعهد)، مقبره ی فرمانفرما، مقبره ی مرحوم خان و نیز مکان هایی نظیر معبر کشیک خانه، مقابل پنجره ی نقره ی دربان سرمبارک، حوض خانه ی باغ در محل درب حرم، پایین پای مبارک، پشت سر مبارک، میان ایوان طلای مبارک، پیش روی مبارک» بالا سر مبارک، فوق ضریح مطهر، در محل صفه ی خدام، تحویل خانه و صفه ی فراشان، اشاره نمود.
این روند که به دلایل مختلف فراز و فرودهایی را داشته تا سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ادامه می یابد و چلچراغ هایی به مجموعه ی حرم مطهر افزوده می شود. به طوری که در زمان نیابت ولیان بر تولیت آستان قدس رضوی به تدریج جارهای سبز، آلی و سفید قدیمی، زینت افزای رواق های حرم مطهر می شود. به این ترتیب 3 دستگاه جار بلور 114 شاخه «148 شاخه و 36 شاخه در رواق دارالسلام، 5 جار بلور شامل 2 دستگاه جار و 96 شاخه و 3 دستگاه 48 شاخه، 17 شاخه و 24 شاخه در روتق دارالحفاظ، دو دستگاه جار بلور 24 شاخه و 8 شاخه در رواق دارالسعاده، دو جار بلوری 14 شاخه در گنبدالله وردیخان و یک دستگاه جار بلور 36 شاخه در رواق دارالشکر» آویخته می شود.
چلچراغ های عصر انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به افزایش تعداد زوار و علاقه مندان بارگاه منور رضوی و عدم گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده ی حوزه ی حرم، با تاکیدات تولیت آستان قدس رضوی، توسعه و افزایش کمی و کیفی اماکن متبرکه ی حرم رضوی در دستور کار قرار می گیرد به طوری که زیر بنای اماکن متبرکه از حدود 120 هزار متر مربع به بیش از یک میلیون متر مربع افزایش می یابد. این توسعه و افزایش بناها به ویژه توسعه و ایجاد اماکن سرپوشیده، نیاز به چلچراغ های جدید را بیش از پیش می نماید. از این رو از این زمان به بعد در ابتدای اقدام برای ساخت هر مکان سرپوشیده جدید، پیش بینی های لازم برای ساخت و نصب چلچراغ های مناسب و تعداد لازم برای آن مکان صورت گرفته و چلچراغ های مورد نیاز همزمان با بهره برداری از مکان های جدید تولید و نصب می شود.
در این رابطه برای حدود 10 رواق جدید احداث شده در عصر شکوهمند انقلاب اسلامی به نام های رواق دارالخلاص، رواق دارالولایه، رواق دارالهدایه، رواق دارالرحمه، رواق دارالحکمه، رواق دارالحجه، رواق شیخ بهایی و رواق امام خمینی (قدس سره) که نمودی بارز از مدیریت موفق اسلامی است، به فراخور وسعت و گنجایش هر رواق، چلچراغ هایی برای آن ها تهیه و نصب شده است.